تولید واکسن به عنوان راهی برای پیشگیری از بسیاری بیماری ها، اگر نگوییم تا اینجا مهم ترین دستاورد علم پزشکی بوده است، ولی بدون شک یکی از درخشان ترین نقاط در تاریخ این علم به شمار می رود. از زمانی که ادوارد جنر انگلیسی نخستین واکسن را بر علیه بیماری آبله گاوی در آن زمان ساخت حدود 200 سال گذشته است. در این مدت جامعه بشری موفق به مهار بسیاری از بیماری های واگیر دار شده است. از معروف ترین بیماری هایی که واکسن مؤثر دارند می توان به آبله، سه گانه (شامل بیماری های دیفتری، کزاز و سیاه سرفه)، فلج اطفال، سل، سرخک، سرخجه و اریون (واکسن MMR) و نیز بسیاری از بیماری های ویروسی مانند آنفولانزا، هپاتیت، تب زرد و هاری اشاره کرد.
تفاوت واکسن ها از نظر نحوه تولید آن ها
واکسن ها در جنبه های مختلفی با یکدیگر تفاوت دارند. مهم ترین تفاوت واکسن ها را معمولا در نحوه تزریق آن ها و طرز تهیه آن ها می دانیم. به عنوان نمونه، ماده اصلی واکسن فلج اطفال تزریقی در واقع ویروس کشته شده خود بیماری است که طی فرایند هایی خاص در بدن ایجاد ایمنی می کند. در حالی که واکسن آبله مرغان حاوی ویروس زنده ولی ضعیف شده بیماری است. برخی دیگر از واکسن های امروزی مانند واکسن هپاتیت B، با روش های نوین امروزی طراحی و تهیه شده اند که به آن ها اصطلاحا “واکسن نوترکیب” گفته می شود. واکسن می تواند حاوی جز خاصی از میکروب مورد نظر نیز باشد. واکسن سل که به نام BCG شناخته می شود حاوی پروتئین میکروب بیماری سل می باشد. امروزه با پیشرفت های چشمگیر انجام شده در زمینه ژنتیک پزشکی و ایمنی شناسی واکسن هایی جدید با کارایی بالا و ایمنی مناسب طراحی و پس از اخذ مجوز های لازم به تولید انبوه رسیده و روانه بازار دارویی می شوند.
تفاوت واکسن های ژنتیکی و واکسن های سنتی
منظور از واکسن های سنتی، واکسن هایی می باشند که روش تولید آن ها بر پایه وارد کردن میکروب زنده یا کشته شده یا پروتئین میکروب به بدن است. بسیاری از واکسن هایی که برای سال هاست از آن ها استفاده می شود بر همین اساس ساخته شده اند. در این روش “آنتی ژن” به مقدار کنترل شده وارد بدن و سیستم ایمنی علیه آن تولید “آنتی بادی” ایمنی بخش می کند. این آنتی بادی ها برای مدت زیادی یا تا آخر عمر در خون وجود دارند که در صورت مواجه با بیماری یا آنتی ژن واقعی قادر به شناسایی و تحریک پاسخ ایمنی بدن علیه آن بیماری می باشند.
در مورد واکسن های ژنتیکی داستان کمی متفاوت است. این واکسن ها نه حاوی میکروب و نه حاوی آنتی ژن، که شامل “ماده ژنتیکی میکروب” می باشند. ماده ژنتیکی هر موجودی از جمله میکروب او را قادر می کند که مواد و اجزای اصلی برای حیات خود را بسازد. به طور مثال، ماده ژنتیکی یک ویروس یا ژنوم آن، در شرایط مناسب و در صورتی که با ماده ژنتیک بدن ادغام شود می تواند به کمک آن پروتئین های مورد نیاز ویروس را بسازد. در واقع مکانیسم بیماری زایی یک ویروس چنین می باشد. پروتئین های ساخته شده به مثابه همان مواد آنتی ژنی بوده که سیستم ایمنی شروع به شناسایی و اقدام علیه آن ها می کند.
بنابراین ما برای تولید چنین واکسنی نیاز به این داریم که قسمت ژنومی که پروتئین های بیماری زا و خطرناک را تولید می کند حذف کرده و همزمان با آن، قسمتی از ژنوم که پروتئین های قابل شناسایی ویروس را تولید می کند حفظ کنیم. با این کار واکسنی تولید می شود که حاوی قسمت کوچکی از ماده ژنتیک ویروس بوده و تنها پروتئین های بی خطر ویروسی را در بدن تولید کرده که توسط سیستم ایمنی بدن شناسایی و آنتی بادی علیه آن ساخته می شود. این ساز و کار اساس طراحی و تولید واکسن های ژنتیکی امروزی است.
واکسن کرونا
خوشبختانه امروزه پس از حدود یک سال از شروع پاندمی ویروس کرونا، از تهیه واکسن علیه این بیماری در اخبار و رسانه ها می شنویم. در این میان اسامی شرکت های داروسازی بسیاری ممکن است به گوش ما خورده باشد. هر یک از این شرکت ها می کوشد واکسنی ایمن با کارایی بالا جهت واکسیناسیون جمعیت عمومی طراحی و روانه بازار کند. شرکت بیون تک و فایزر (Pfizer and BioNtech) که دو کمپانی آمریکایی و آلمانی هستند، یکی از اولین شرکت هایی بودند که به طور مشترک واکسن کرونای خود را معرفی کردند. این واکسن با روش های ژنتیکی که در قسمت قبل بدان پرداختیم تولید شده است. این واکسن که طبق گفته شرکت تولید کننده، کارایی در حدود 95 درصد دارد باید در دمای 70- درجه در یخچال های مخصوصی نگه داری شود. شرکت مادرنای آمریکا نیز واکسنی با همین روش ساخته است که کارایی مشابه با واکسن فایزر و بیون تک دارد. این واکسن در دمای 20- درجه تا 6 ماه قابل نگهداری است.
دانشگاه آکسفورد نیز از اولین مراکزی بود که خبر ساخته شدن واکسن را منتشر کرد. این واکسن حاوی ویروس اصلاح ژنتیکی شده می باشد که کارایی متغیری در حدود 65 تا 90 درصد دارد. قیمت واکسن دانشگاه آکسفورد نیز مناسب بوده و هر دوز آن 4 دلار می باشد. همچنین این واکسن در دمای یخچال نیز قابل نگهداری است. و در نهایت واکسن روسی “اسپاتنیک وی” با کارایی 92 درصد و قابلیت نگهداری در دمای یخچال آخرین واکسنی است که در این مقاله به معرفی آن می پردازیم. همه این واکسن ها لازم است در طی دو دوز زده شود.
